Co się zmieni w ubezpieczeniach społecznych?

30.09.2021 | PRAWO PRACY I UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE

W dniu 3 września 2021 r. została opublikowana w Dzienniku Ustaw ustawa o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. Część przepisów ustawy weszła w życie 18 września 2021 r., pozostałe w 2022 oraz 2023 r.

Jak wynika z uzasadnienia do przepisów nowelizacji, jej celem jest uporządkowanie systemu ubezpieczeń społecznych, jego racjonalizacja, wprowadzenie jednolitych rozwiązań w zakresie przyznawania i wypłaty świadczeń oraz usprawnienie funkcjonowania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w kontekście gospodarki finansowej oraz rozliczeń z płatnikami składek.

Zwrot nienależnie pobranych świadczeń

Za najbardziej kontrowersyjną należy uznać zmianę do art. 84 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w zakresie zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.

Zgodnie z dotychczasowym brzmieniem art. 84 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, był obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.

ZUS twierdził, że w takich przypadkach odsetki są naliczane od dnia pobrania świadczenia. Jednak sądy uznawały, że odsetki powinny być naliczane dopiero od doręczenia decyzji zobowiązującej do zwrotu. W wyroku z 30 września 2020 r., sygn. akt I UK 98/19, SN stwierdził, że świadczenia w myśl art. 84 ust. 1 i 2 ustawy systemowej uważane są za nienależne i podlegają zwrotowi dopiero, gdy organ rentowy wyda stosowną decyzję administracyjną. Podkreślił, że istotną cechą nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczeń społecznych jest świadomość osoby pobierającej świadczenie co do nieprzysługiwania jej prawa do tego świadczenia w całości lub w części od początku albo w następstwie mających miejsce później zdarzeń.

Przedmiotowa nowelizacja ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie 16 września br. zmodyfikowała jednak brzmienie art. 84 ust. 1 ustawy systemowej, dodając do niego, iż: „odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1a, są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty”. Wspomniany ust. 1a przewiduje zatem pewien bonus dla zobowiązanego, który zwróci świadczenie w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu. W takim przypadku zapłaci odsetki od dnia wypłaty świadczenia do dnia wydania decyzji. Za okres między wydaniem decyzji a dniem spłaty nie będzie obciążony odsetkami. Gdy jednak przekroczy termin na spłatę wskazany w decyzji, będzie musiał zapłacić odsetki za cały okres.

Ponadto w art. 84 ust. 2 pkt 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznej rozszerzono wykaz „nienależnie pobranych świadczeń” o świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.

Nowy art. 84 ust. 2 pkt 3 będzie mieć duże znaczenie praktyczne. Dotychczas ZUS chcąc wykazać, że doszło do nienależnego pobrania świadczeń (najczęściej zasiłku chorobowego) w sytuacji, gdy osoba będąca na zwolnieniu lekarskim wykonywała pracę zarobkową albo wykorzystała zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia), musiał wykazać, że była ona pouczona o braku prawa do ich pobierania w takim przypadku. ZUS trudno było jednak wykazywać tę okoliczność, bo takich pouczeń nie stosuje. Po nowelizacji pouczenia tracą na znaczeniu, bo automatycznie taka sytuacja będzie traktowana jako nienależne pobranie świadczeń. To ułatwienie dla ZUS, bo ubezpieczeni często bronili się tym, że ZUS ich nie pouczał. Stąd też brały się rozbieżności w orzecznictwie, gdyż sądy różnie podchodziły do takich sytuacji, często uznając rację ubezpieczonych.

Nowelizacja rozszerza także w art. 86 ust. 4 ustawy tryb dochodzenia należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń – świadczenia te będą podlegały potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie będzie istniało, będą podlegały ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej. Dotychczas zaś należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń mogą być dochodzone jedynie w trybie egzekucji administracyjnej.

Wreszcie, w zmienionym art. 84 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadzono zapis, że w przypadku gdy wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek nieprawdziwych danych, obowiązek zwrotu obciąża płatnika składek za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.

Zmiana ta dotyczy tylko płatników i oznacza, że będą oni zobowiązani zwracać nie tylko świadczenia nienależnie pobrane, ale i świadczenia nienależne - o ile nieprawidłowa wypłata była spowodowana przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Wystarczy zatem, że płatnik pomyli się przy obliczaniu podstawy wymiaru zasiłku na niekorzyść ZUS, aby został zobowiązany do zwrotu nadpłaty. Ubezpieczony w takim wypadku nie będzie zobowiązany do zwrotu, bo nie pobrał nadwyżki w złej wierze. Sankcja dotknie tylko płatnika.

Nowelizacja ustanawia zupełnie inny tryb naliczenia odsetek za opóźnienie. Do tej pory ubezpieczony był zobowiązany do zwrotu odsetek od momentu doręczenia decyzji administracyjnej. Decyzja zobowiązująca do zwrotu świadczenia mogła zostać wydana nawet kilkanaście miesięcy po stwierdzeniu, że ubezpieczony pobrał nienależne świadczenie. Od momentu jednak wejścia w życie nowelizacja okres naliczenia odsetek teraz znacznie się wydłuży i będzie mógł się rozpocząć już od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia.

Nowelizacja wzmacnia pozycję ZUS kosztem płatników i ubezpieczonych

Reasumując, stwierdzić należy, iż przedmiotowa nowelizacja wprowadziła wiele niekorzystnych zmian dla ubezpieczonych i płatników, z którymi powinni się liczyć, umacniając jednocześnie pozycję ZUS poprzez dodanie organowi coraz więcej uprawnień i kompetencji.