Zmiana prawa spadkowego – postępowania o stwierdzenia nabycia spadku mają trwać krócej

15 listopada 2023 roku wejdzie w życie ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1615), na podstawie, której zmianie ulega prawo spadkowe. Od przyszłego miesiąca zawężony zostanie krąg spadkobierców, poszerzone zostaną przesłanki związane niegodnością dziedziczenia, a oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego, pod pewnymi warunkami, nie będzie już wymagało zgody sądu rodzinnego. Wszystkie te zmiany mają na celu usprawnienie i skrócenie znacznie rozciągniętych w czasie postępowań o nabycie spadku.

Projekt ustawy przewiduje ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych w sytuacji dojścia do dziedziczenia zstępnych dziadków, którzy nie dożyli otwarcia spadku, czyli rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz dzieci tego rodzeństwa, czyli rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego spadkodawcy. Wyłączeni od dziedziczenia zostaną natomiast dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsi krewni.

Krąg osób uprawnionych do dziedziczenia został więc ograniczony do najbliższej rodziny.

Obowiązujący dotychczas, tj. do 15 listopada 2023 r., krąg spadkobierców został wprowadzony ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, co stanowiło realizację oczekiwań odsunięcia na dalszy plan dziedziczenia ustawowego gminy ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego bądź Skarbu Państwa. Rozszerzenie kręgu spadkobierców doprowadziło jednak do znacznego wydłużenia postępowań o stwierdzenie nabycie spadku, a także, co istotne, nie oddawało faktycznej woli spadkodawcy, który z dalekimi krewnymi często w ogóle albo nie miał kontaktu albo nawet ich znał. Zgodnie z uzasadnieniem nowelizacji, krąg spadkobierców nadal jest szeroki, w związku z czym jego ograniczenie nie będzie powodowało wyzbywania własności z rąk prywatnych, w dalszym ciągu odsuwając na dalszy plan spadkobranie przez gminę ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego spadkodawcy bądź Skarbu Państwa.

Ponadto należy podkreślić, że niniejsza nowelizacja nie dotyczy rozszerzenia kręgu spadkobierców w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Kolejne istotne zagadnienie, to rozszerzenie przesłanek niegodności dziedziczenia o zachowania szczególnie naganne polegające na uporczywym uchylaniu się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową lub od wykonywania nad nim obowiązku pieczy legło u podstaw proponowanej zmiany art. 928 § 1 k.c.

Warto zwrócić uwagę, że uznanie za niegodnego dziedziczenia w przeciwieństwie do instytucji wydziedziczenia następuje po śmierci spadkodawcy i ma na celu uniemożliwienie dziedziczenia po zmarłym w sytuacji, gdy otrzymanie przez spadkobiercę spadku byłoby obiektywnie rażąco niesłuszne. Ponadto wydziedziczenie jest możliwe jedynie w stosunku do ściśle określonego kręgu osób. Natomiast od wykonywania obowiązku alimentacyjnego lub obowiązku pieczy nad spadkodawcą mogą uchylać się także inne osoby, których spadkodawca nie może wydziedziczyć, choć mogą być potencjalnymi spadkobiercami (np. rodzeństwo). Niniejsza zmiana była podyktowana m.in. tym, że niegodność dziedziczenia nie powinna odnosić się jedynie do relacji ekonomicznych, albowiem w przypadku spadkobierców często to właśnie relacje emocjonalne mają szczególne znaczenie. Z tego względu jedną z przesłanek niegodności dziedziczenia jest „uporczywe uchylanie się od obowiązku pieczy”. Co istotne, pojęcie „pieczy” nie ogranicza się jedynie do sprawowania „opieki”, „uporczywość” natomiast należy rozumieć jako zachowanie długotrwałe, powtarzalne, nacechowane złą wolą i nieustępliwością. Pojęcie to służy podkreśleniu intensywności wymienionych nagannych zachowań, które będą oceniane w oparciu o konkretny stan faktyczny. Normą tą objęte będą rażące przypadki zaniechań, wynikające ze złej woli po stronie zobowiązanego naruszyciela.

W świetle powyższych uwag, omawianą zmianę przepisów spadkowych należy ocenić pozytywnie. Spadkobiercy bowiem, których zachowanie można uznać za nieetyczne, naruszające szczególnie cenne dobra osobiste spadkodawców, takie jak m.in. życie, zdrowie, godność, które są wartościami konstytucyjnymi podlegającymi szczególnej ochronie, nie powinni być dopuszczeni do czerpania jakichkolwiek korzyści wynikających z dziedziczenia.

Ostatnia zmiana związana jest z wyłączeniem konieczności uzyskania w każdej sytuacji zezwolenia sądu na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, gdy czynność polega na odrzuceniu spadku przez rodzica w imieniu dziecka, pod warunkiem, że czynność ta jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu w tym zakresie również przysługuje władza rodzicielska, a dziecko jest powołane do dziedziczenia w wyniku uprzedniego odrzucenia spadku przez któregokolwiek z rodziców.

Uzasadnieniem niniejszej zmiany jest przyjęcie, że spadek odrzucony przez rodzica powołanego do spadku jest najprawdopodobniej zadłużony i kwestia jego odrzucenia w imieniu dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską tego rodzica nie musi być poddawana ocenie sądu. W takiej sytuacji rodzic ma początkowo własny interes w dokładnym zbadaniu konsekwencji przyjęcia przez siebie spadku, co w konsekwencji nie stwarza zagrożenia dla interesów majątkowych dziecka.

Zgoda sądu będzie jednak wymagana, jeśli inny zstępny rodziców tego dziecka przyjmuje spadek, a także w przypadku braku porozumienia rodziców, czy też w sytuacji, w której dziecko stało się spadkobiercą z innych względów niż uprzednie odrzucenie spadku przez któregokolwiek z jego rodziców.

Niniejsze przepisy co do zasady wchodzą w życie 15 listopada, w związku z czym zawężony krąg spadkobierców ustawowych będzie miał zastosowanie do spadków otwartych po dniu wejścia w życie ustawy, a więc od 15 listopada 2023 roku.

Należy jednak podkreślić, że w przedmiocie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci przyjęcia lub odrzucenia spadku, w sprawach wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy, zastosowanie znajdą przepisy w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą. Tym samym wprowadzana zmiana obejmie również postępowania będące już w toku i niezakończone prawomocnym orzeczeniem. Ma to przede wszystkim na celu skrócenie toczących się postępowań z uwagi na przewidzianą w projekcie eliminację konieczności pozyskiwania zezwolenia na odrzucenie spadku, gdy następuje ono jako konsekwencja odrzucenia spadku przez rodzica, na warunkach omówionych w niniejszym artykule.