Zarzut potrącenia w świetle nowelizacji k.p.c.

Nowela procedury cywilnej, która wejdzie w życie w zakresie większości zmian 1 lipca 2023 r. (na podstawie ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2023 r. poz. 614), wprowadza szereg nowych rozwiązań prawnych, ale też ma na celu rozwiązanie komplikacji, jakie rodzi stosowanie obowiązujących przepisów. Ustawodawca przystał na podnoszone w doktrynie krytyczne uwagi względem art. 2031 § 1 k.p.c., odnoszące się do budzącej wątpliwości podstawy podniesienia zarzutu potrącenia. Mowa o przesłance, iż wierzytelność musi być „uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego”. W wyniku nowelizacji powyższe sformułowanie zastąpiono przez wyliczenie dokumentów mogących stanowić w postępowaniu sądowym potwierdzenie skuteczności potrącenia.

W tym zakresie należy odróżnić zarzut potrącenia – jako czynności prawa procesowego od oświadczenia woli o potrąceniu - jako czynności prawa materialnego, regulowanej przez przepisy kodeksu cywilnego. Przepis art. 2031 k.p.c. odnosi się do procesowego zarzutu potrącenia, będącego środkiem obrony polegającym na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub części wobec umorzenia wierzytelności, z której powód wywodzi roszczenie procesowe.

Przepis art. 2031 k.p.c. został wprowadzony do porządku prawnego nowelizacją k.p.c. z 2019 r., co miało konkretyzować warunki skutecznego podnoszenia zarzutu potrącenia w procesie. Wprowadzenie tego przepisu spowodowało jednak, iż nie wszystkie wierzytelności nadające się do potrącenia na gruncie prawa materialnego mogły być skutecznie podnoszone w procesie, ze względu na ograniczenia jakie zostały wymienione w ustawie procesowej.

Dotychczasowe brzmienie art. 2031 § 1 k.p.c. wskazuje, że podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Takie sformułowanie w praktyce nie spełniało swojego celu, bowiem otwierało pole do nadużyć m.in. przez cedowanie spornych wierzytelności na rzecz osoby trzeciej by wykazać jedynie, iż dokument nie pochodzi wyłącznie od pozwanego. Prowadziło to do sytuacji, w której korzystano z formy obrony, która w rzeczywistości mogła nie mieć żadnych podstaw.

Niejasne sformułowanie „uprawdopodobnione dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego” w wyniku nowelizacji zostało zastąpione wskazaniem, iż aby wierzytelność mogła stanowić podstawę zarzutu potrącenia musi być niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzona przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda.

Ponadto do treści art. 2031 § 1 k.p.c. dodano punkt 2,  który stanowi, iż  podstawą zarzutu potrącenia może być również wierzytelność o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników. Ta regulacja ma szczególne znaczenie dla stosunku wynikającego z realizacji umowy o roboty budowlane, gdzie inwestor powinien mieć możliwość podnoszenia zarzutu potrącenia względem generalnego wykonawcy, jeśli spełnił świadczenie wobec podwykonawcy.

Nowelizacja art. 2031 k.p.c. ma na celu przeciwdziałanie sytuacjom, w których zarzut potrącenia był niejako tworzony na potrzeby postępowania sądowego, bez podstawy w uprawnieniach materialnoprawnych, przez co zmierzał jedynie do wydłużenia postępowania wskutek przeprowadzenia wielu czynności dowodowych i nadmiernego skomplikowania sprawy. Sprecyzowanie katalogu dokumentów niweluje podnoszenie „fikcyjnych” podstaw potrącenia, przez co uniemożliwia nadmierne wykorzystywanie tego zarzutu. Podsumowując, korekta przepisu art. 2031 § 1 k.p.c ograniczy możliwość nadużywania przez strony zarzutu potrącenia.